Prvi se put pojam »Vlah« kao etnikon spominje u povelji Stefana Nemanje (1198.-1199.) kojom on manastiru Hilandara, gde će provesti svoj život pod monaškim imenom Simeon, daruje veliko bogatstvo. U toj se darovnici spominje 170 familija Vlaha poimenično sudstvo de Radu i Đurđa. Istom manastiru Stefan Uroš I. (1242.-1276.) daruje 30 vlaških familija koje se nalaze na reci Drimu.
Međutim, u darovnici kraljice Jelene, Uroševe žene, oko 1280. godine, kojom se potvrđuje darovnica njenoga šogora Vladislava manastiru Vranini, i to s pretnjom globe od 500 perpera, Vlasi se zasebno navode, kao i Arbanasi, Latini i Srbi; Stefan Uroš II. Milutin (1282.-1321.) svojom poveljom daruje manastiru Banjskoj, kraj Kosovske Mitrovice, šest katuna (na severu se nazivaju selo) i u njoj se po prvi put spominje Zakon Vlahom.
Nadalje, u toj se darovnici izričito navode dve različite kategorije pravno - ekonomskog karaktera , a to su vojnik, privilegovana društvena struktura, i kielator, koji su u to vreme predstavljali zavisne seljake.
Stefan Prvovenčani (1196.-1228.) manastiru Žiča poklanja 200 familija Vlaha, koji su se, po svoj prilici, nalazili na padinama Prokletija kod Peći. Kome još Stefan Prvovenčani 1220. godine donosi odluku da svi Vlasi njegovog kraljevstva trebaju pripasti Žičkoj arhiepiskopiji.
Godine 1220. u Hvosnu, kraj Peći, spominju se vlaški knezovi kao Gr'd, odnosno 1282.-1298. i 1302.-1309. godine Voihna; Stefan Dečanski (1321.-1331.) pak 1330. godine manastiru u Visokim Dečanima, koji je sam osnovao , daruje pašnjake i katune Vlaha koji se nalaze uz reke Drim i Lim. U toj se darovnici jasno izražava etnička individualnost Vlaha, jer se oni spominju u nabrajanu zajedno s drugim narodima: (...) Ikto uleziu tezizabel ili Srblin ili Vlah ili Bugarin (...) i vsaki ktoprichodi na nj, ljubo Grk ili Bjgarin ili Srblin, Latin, Arbanasin, Vlach...
Darivanje manastira s Vlasima nastavlja i Stefan Uroš II. (1355.-1371.). U njegovoj se povelji spominju kao pripadnici manastira sv. Nikole u Hvosnu, kraj Peći, i 30 familija Vlaha kao sluge manastira Gračanica, kraj Prištine.
Nadalje, u tim poveljama i zakonskim aktima srpskih vladara postoji izričita zabrana ženidbenih odnosa između Vlaha i Srba. Tu zabranu nalazimo u poveljama banjskoj i dečanskog manastira. Uostalom, iako su pod vladavinom cara Stefana Dušana nazvanog Silni (1331.-1355.) u srpsko kraljevstvo, odnosno carstvo bile uključene nove oblasti Vizantijskog Carstva (Makedonija , Epir, odnosno Albanija i Tesalija, Z. M.), a samim time u njima i vlaško stanovništvo, ipak razlučuje jasno Arbanase , Srbe i Vlahe . Car Dušan je svojim zakonikom iz 1348. i 1353. godine, a koji se sastoji od dva dela, i to Zakonom Srbljem i Zakonom Vlahom, naređuje Vlasima da moraju manastiru sv. Arkanđela kod Prizrena dati po jednu ovcu s jagnjetom i drugu neplodnute svake godine konja ili 30 hiperperpera; dok će siromašni Vlasi raditi za Crkvu odnosno manastir, a drugi kao transporteri soli ili, pak, kositi seno, obnoviti utvrđenja, graditi torove, odnosno stanove, čuvati konje i obavljati transport za igumana.
Značenje ovog akta nije samo u tome što pokazuje da su Vlasi pravno-politički bili potpuno izolovani i kao takvi bili su podvrgnuti crkvi i manastirima, nego se jasno vidii njihova socijalna i gospodarstvena slojevitost, što je svakako uzrokovala i njihova sasvim različita etnička pripadnost u toj sredini. Tu socijalnu i gospodarstvenu slojevitost Vlaha potvrđuje nam car Dušan i svojom darovnicom crkvi sv. Nikole Vranjskog u Hilandaru 1334.-1346. godine. Tu on unosi tačne novosti o Zakonu Vlaha kada kaže : onaj koji se zove vojnik dat će sv. Dimitriju jedan crveni pokrov, a drugi Vlasi koji tkaju jedan komad po glavi a ostatak tkanine za one napoličare. A kada je pastir na odmoru, Vlah će morati na konju čuvati kobile i moraće ići s igumanom ili ekonomom onamo gde im budu zapovedali i neka nose so i sve ono što treba manastiru. Ikada budu radili na vinogradu, neka im se dade kruha vina od crkve. Ako pasu stoku, neka ne budu plaćeni. Ukoliko pasu stoku više od godinu dana, neka imaju svoj deo i to jedno ždrebe, a godinu iza toga neka dobiju stado. A iguman Hilandara će svake godine primiti po dva konja.
Upravo temeljita analiza srpskih srednjevekovnih dokumenata jasno govori o nezavisnom etničkom karakteru pojma »Vlah« sve do XVI. veka. Budući da Vlasi nisu bili politički narod, oni se i ne spominju u titulaturi cara Dušana. Tek nakon pojave denacionalizacije nekih značajnih grupa Vlaha na Balkanu počinje se ovaj pojam primjenjivati i shvatati kao socioekonomski, odnosno profesionalni termin koji se od onda primjenjuje i na ostale narode koji se bave stočarstvom. Upravo isto onako kao što kaže Milan Sufflay, da: U srednjem vijeku, kao što pogde danas, ime Arbanas, Arnautin kod polodelskih se Slovena pokriva s pojmom pastir. Međutim, iz ovoga još nikome nije palo na pamet da se pojmu Albanac poriče etnički sadržaj, odnosno da se svede na čisto značenje profesionalne - ekonomske kategorije, čime bi se negirala etnička opstojnost Albanaca na tim područjima.
Al i, uprkos tome , iako su Vlas i bili bez svog određenog državno -političke teritorije, raštrkani na celom području Balkana, oni se, ipak, u izvorima - kako slovenskim tako i latinskim i vizantijskim - pojavljuju kao samoindetifikovan etnikon sa značajnom društveno-ekonomskom i političkom ulogom u sredinama u kojima su živeli. Plodovitog suživota, istini za volju, jest proces akulturacije a zahvaljujući mesnim pravoslavnim crkvama, i denacionalizacije.
Poznato je, naime, da je osnovni princip pravoslavnoga hrićanstva da se teritorije kumenskog patrijarhata mora podudarati s geografsko-pravnim i političkim teritorijama Istočnoga Rimskoga Carstva. "Ovaj su princip doslovce preuzele I primenile osamostaljene , autokefalne nacionalne pravoslavne crkve balkanskih naroda. To se odražavalo ne samo na sprečavanju fomiranja političke i nacionalne svesti nego i u nepriznavanju nacionalnog identiteta svakog drugog naroda koji je pripadao pravoslavnoj veroispovesti. Posledica svega toga je bugarizacija, helenizacija, odnosno grecizacija i srbizacija Vlaha. Međutim, uprkos tome, samosvojni etnički identitet Vlaha nije uništen.
Autor: Zef Mirdita, istoričar
