Cincari su bili nosioci ekonomske modernizacije u Srbiji
sredinom 19.veka. Njihovo poznavanje međunarodne trgovine, jezika i računa,
navike i alati, kao i knjige i pismenost obeležili su kulturni život Beograda i
Srbije, ali se danas o njima malo zna i još manje govori. Ponovno i pažljivo
čitanje izvora i literature sigurno bi Cincare učinilo mnogo vidljivijim u
našoj istoriji i kulturi.
Cincari su deo balkanske vlaške zajednice koju danas čine dve
osnovne kulturno – etničke grupe. Prva živi u prostoru istočne Srbije i
severozapadne Bugarske i tradicionalno se nazivaju Vlasima. Druga grupa su
Aromani, ili Cincari poreklom sa juga Balkana. Oni su oblikovani grčkom
kulturom i koncentrisani su u prostoru severne Grčke, Albanije i Makedonije.
Uspeli su da sačuvaju svoj identitet i lokalni jezik, proizašao iz starog
provincijskog latinskog. Tome su očito doprineli njihova koncentracija u malom
prostoru, zatim skrovitost i izolacija u planinskom okruženju, kao i njihovo
svesno izbegavanje kontakata sa drugima.
Tokom duge Turske vladavine deo njih se specijalizovao za
transport, trgovinu i, uz pljačku i hajdučiju, posebne vojne formacije. Tako je
između 17. i 19. veka stvorena brojna, moćna i bogata trgovačka klasa. Bila je
to višejezična kasta, ali su grčki jezik i kultura definisali njihov kulturni i
socijalni status. Njihov vlaško/aromanski jezik je postao izvor identiteta,
tradicije i socijalne integracije unutar grupe. Njihov ekonomski i kulturni
centar tokom 18. veka bio je Moskopolje u današnjoj Albaniji, sa svojim
školama, crkvama i štamparijama. Kad su ga lokalne turske paše konačno uništile
u drugoj polovini 18 veka, većina lokalnih Vlaha započinje migracije ka severu,
a svoja naselja osniva visoko i skriveno u planinanama.
Izbeglice iz Moskopolja su takodje zasnovale svoje trgovačke
kolonije u Beogradu, Zemunu, Novom Sadu, Zagrebu, ali i u Budimpešti, Temišvaru
i Beču. Tamo su zatekli i ranije prispele ‘pravoslavne trgovce’. Kolektivno su
nazivani ‘Grcima’, ali su među njima najbrojniji bili Vlasi i Srbi/Rašani i
mogli bismo ih nazvati “balkanskom pravoslavnom trgovačkom klasom.” Ova grupa
je dominirala u međunarodnoj ali i domaćoj trgovini Osmanskog carstva kada je
ovo obuhvatalo Ugarsku, delove Hrvatske i Transilvaniju. U ovoj grupi treba
tražiti začetke srpske buržoazije u Vojvodini i Slavoniji jer se većinski
Cincari i malobrojni Grci vremenom asimiluju u Srbe.
Nastanak beogradske čaršije je velikim delom dar nestalih
Cincara koji dugo dominiraju u trgovini, preduzetništvu, administraciji, a
potom i u slobodnim profesijama. U varoškoj populaciji Srbije koja je 1834.
godine činila samo 6,1% a u 1910. 13 odsto ukupnog stanovništa, Cincari su uz
Grke činili elitu i bili viđeni advokati, lekari, profesori, administratori i
političari.
U odsustvu modernih korporacija, u Srbiji su vidljivi
cincarski karteli, povezani porodičnim linijama kao i trgovačkim vezama u
inostranstvu, koji kontrolišu trgovinu na veliko i zametke
proto-industrijalizacije. Nakon odlaska Turaka iz gradova, 1867., dolazi do
priliva Srba koji polako preovlađuju u beogradskoj čaršiji, ali i u drugim
gradovima. Raste ekonomski i kulturni jaz između cincarske trgovačke elite i
Srba, sitnih trgovaca i zanatlija pridošlih iz unutrašnjosti; Cincari su
vidjeni kao eksploatatori i lihvari, bujaju predrasude i napetosti.
Zanimljivo je zapažanje o promeni odnosa trgovac-mušterija,
zabeleženog u spisu “O Cincarima” Dušana Popovića, iz 1937., glavnog a možda i
jedinog izvora za razumevanje uticaja Cincara na formiranje srpskog društva.
Tradicionalno bi kupci započinjali kontakt sa gazdom ljubeći mu ruku. Gazda je
dugo bio ‘Grk.’ To se sporo ali sigurno menja pri kraju veka. Način stanovanja
Cincara, njihov životni stil i navike postaju predmet imitacije pridošlica, kao
i imućnijih seljaka. Cincari vidljivo dominiraju i kao osnivači javnih i
privatnih škola (na grčkom i srpskom jeziku) u Beogradu, Šapcu i Smederevu, kao
i graditelji crkava i osnivači zadužbina. Izvestan broj njihovih zgrada i
zadužbina i danas krase glavne ulice Beograda, Zemuna, Pančeva.
Govoriti grčki, ići u grčku školu ili biti član ‘gradskog
čitališta’ postaje kulturni obrazac, ali to ukazuje i na paralelan život
‘grčke’ i srpske zajednice. Dugo se u nekim sredinama održava grčki jezik i u
lokalnoj administraciji. Tako nas D. Popović obaveštava da je opštinski odbor u
Smederevu raspravljao na grčkom, a i prilaže listu ‘obštinara beogradskih’ iz
1865. u kojoj dominiraju cincarska imena.
Ukratko, naša kultura u 19. veku pripada Cincarima. Ta
kultura je veoma slična, da ne kažemo istovetna ostalim balkanskim urbanim
središtima, a pečat joj daju upravo Cincari. Upravo su Vlasi, odnosno Cincari
nosioci balkanskog patrijahalnog obrasca, a balkanska zakasnela i krivudava
modernizacija bila je plodno tle da se obrazac dugo neguje i održava.
Posrbljivanje kulture i ekonomije, kao i samih Cincara, ipak
je neizbežno. Vidljivo je upravo među trgovcima i započinje tek kada su Cincari
shvatili da Srbi pobeđuju Turke. Tako Srbi postaju većina – ne samo u
stanovništvu već i trgovini, biznisu i administraciji. Koliko su na to uticali
direktni i indirektni pritisci sredine – dakle vidljiva i nevidljiva
uslovljavanja da se ostane u vrhu biznisa, socijalne i profesionalne
hijerarhije – o tome malo znamo. Više znamo kako su mešani brakovi i mimikrija
bili važan kanal asimilacije, kao i socijalne promocije u sredini koja se
menja.
Drugi deo već pomenute knjige “O Cincarima” (Građa za
istoriju porodica i Registar), takođe je veoma važan jer navodi blizu 2000
imena Cincara u Srbiji i Vojvodini u periodu od više od 150 godina koji su
utkani u ekonomski i kulturni život naše čaršije. Niz kraćih ili dužih
biografskih beleški indicira da se radi o važnim trgovcima i privrednicima,
javnim ličnostima i intelektualcima, ali su mnoga imena i beleške date bez
sistematskih odrednica o vremenu, prostoru i stvarnim ulogama. Na tom tragu su
važne i publikacije Milivoja M. Kostića ili Pribislava B. Marinkovića (njegovi
radovi o Cincarima-zadužbinarima i dobrotvorima, kao i njihovim bračnim vezama
sa Srbima).
Nakon Drugog svetskog rata, Cincari nestaju kao kolektivni
akter, ali i prepoznatliva zajednica. Od ključnih aktera u oblikovanju čaršije,
urbane kulture i privrede Srbije u 19. veku, postali su malobrojna i marginalna
grupa čiji je glavni zadatak vlastito održavanje. Zvanični popisi pokazuju da
se kao Cincari izjašnjava svega nekoliko stotina ljudi, ali njihova zajednica
procenjuje da ih može biti i do 10.000, sa, naravno, potomcima nesigurnog
identiteta. Oživljavanje zajednice počinje 1991. osnivanjem “Srpsko-cincarskog
društva ‘Lunjina’. Ciljevi ‘Lunjine’ bilo je okupljanje oko njenih programa,
skupljanje artefakata o Cincarima, njihovoj istoriji, kulturi, jeziku i
folkloru.
Dušan Popović zaključuje svoju knjigu konstatacijom “da je
zadatak balkanske nauke da prouči ovaj aspekt kulturne istorije Balkana i
Srbije”, ali taj zadatak do danas nije ni započet a kamoli priveden kraju.
Pomenuta Popovićeva knjiga, kao i opšti uvidi Zorana Janjetovića i nekih
drugih, ostaju praktično jedini pokušaji u tom smeru.
Nakon 1989., pojavljuju se prvi ozbiljniji radovi o Vlasima,
ali u Hrvatskoj. Zanimljiva je i važna (ali i kontroverzna) produkcija Zef
Mirdite, zagrebačkog Instituta za povijest, o balkanskim Vlasima. Njegove dve
knjige su pravi rudnik izvora, literature i informacija. U Srbiji, međutim, još
uvek nema sistematskih i na nauci zasnovanih istraživanja. Preovlađuje
publicistika, odnosno izvori koji tek treba da kritički vrednuju evidenciju,
kao i da je prikazuju u jednom širem konceptualnom i društvenom okviru.
Jedan broj Cincara okupljenih oko ‘Lunjine’ sakuplja i
objavljuje priloge o Cincarima u javnom životu i ekonomiji. Ovi prilozi se
zasnivaju na usmenoj i porodičnoj istoriji poznatijih Cincara. To je najčešće
izvorna građa koju tek treba kritički valorizovati, sistematizovati i interpretirati.
Takva kakva postoji, i ova građa ukazuje da evidencija o Cincarima postoji, ali
je skrivena ili manje vidljiva. Drugim rečima, ponovno i pažljivo čitanje
izvora i literature, sigurno bi Cincare učinilo mnogo vidljivijim u našoj
istoriji i kulturi. Za akademsku zajednicu to izgleda još uvek nije
istraživačka agenda.
